मराठी मोजमापे
धान्य मोजण्याची मापं :
दोन नेळवी = एक कोळवे
दोन कोळवी = एक चिपटे
दोन चिपटी = एक मापटे
दोन मापटी = एक शेर
दोन शेर = एक अडशिरी
दोन अडशिर्‍या = एक पायली
सोळा पायल्या = एक मण
वीस मण = एक खंडी
सोने-चांदी-औषध मोजण्याची मापं :
गुंज तुम्हाला माहीतच असेल. नसेल तर इथे पहा : गुंज
आठ गुंजा = एक मासा
बारा मासे = एक तोळा
अंक :
१ - एक
१० - दहा
१०० - शंभर
१००० - हजार
१०००० - दहा हजार
१००००० - लक्ष
१०००००० - दशलक्ष
१००००००० - कोटी
१०००००००० - दशकोटी
१००००००००० - अब्ज
१०००००००००० - खर्व
१००००००००००० - निखर्व
१०००००००००००० - महापद्म
१००००००००००००० - शंकू
१०००००००००००००० - जलधी
१००००००००००००००० - अन्त्य
१०००००००००००००००० - मध्य
१००००००००००००००००० - परार्ध
चलन :
तीन पै = एक पैसा
दोन पैसे = एक ढब्बू पैसा
दोन ढब्बू पैसे = एक आणा
दोन आणे = एक चवली
दोन चवल्या = एक पावली
दोन पावल्या = एक अधेली
दोन अधेल्या = एक रुपया
अंतर :
तीन फूट = एक यार्ड
१७६० यार्ड = एक मैल
दोन मैल = एक कोस
गजानन खुपच मस्त आणि उपयुक्त माहिती दिलीस. जुनी मापं तर ऐकायला पण मिळत नाहीत. गुंजभर सोन्याचा वजन खरच गुंजा एवढं असतं का ? तसं असेल तर ९६ गुंजांच वजन तोळाभर सोन्यापेक्षा जास्त भरेल , अ.म.वा. , चुभुद्याघ्या?
विदर्भाच्या काही भागात मात्र वेगळीच मोजमापे प्रचलीत होती/आहेत. जसे की
दोन पैसे = एक ढब्बू पैसा
तीन ढब्बू पैसे = एक आणा
चार आणे = एक चाराणी
दोन चाराणी = एक आठाणी
दोन आठाणी = सोळा आणे = एक रुपया
............................................................
धान्य मोजण्याची आमच्याकडे जी पायली असते ती जवळपास १ किलो धान्य मावेल अशा आकाराची असते.
आठ पायली = एक कुडव
वीस कुडव = एक खंडी
चिपटी मापटी ही वजने आजीच्या तोंडून ऐकलेली 
माहिती अगदी मस्त... कुठे मिळत असले तर या मापांचे फोटूही टाका..:) माझ्या आजोळी शेराचे माप होते काळ्या लाकडाचे बनवलेले. तेव्हा त्यानेच सगळे मापले जायचे.
उंबरठ्यावरच माप ओलांड्तात लग्नानंतर [शिणुमात] ते कोण्तं?
उंबरठ्यावरच माप ओलांड्तात लग्नानंतर [शिणुमात] ते कोण्तं? >> चिपटं किंवा मापटं असतं बरेचदा.
मस्त. छटाक पण असायचं ना एक?
धान्य मोजण्याची आमच्याकडे जी पायली असते ती जवळपास १ किलो धान्य मावेल अशा आकाराची असते.
आठ पायली = एक कुडव
वीस कुडव = एक खंडी>>
मुटे साहेब,
थोडसं अ‍ॅड करतो.
चार शेर= एक पायली
आठ पायली= एक कुडव
आठ कुडव= एक गिध
वीस कुडव= एक खंडी.
ह्म्म हे पायली आणि कुडव मी पण ऐकले. मला ते नेहमी कुडू असेच ऐकायला आलेय. पण हे एक पायली किंवा कुडव्/खंडी वगैरे किलोच्या हिशोबात किती बसते ते कोण सांगेल काय? खंडी तर आपल्या नेहमीच्या बोलण्यात असते, खंडीभर सापडतील.. वगैरे वगैरे.. पण एक खंडी म्हणजे नेमके किती किलो??
एक पायली म्हणजे एक किलो धरले तर एक खंडी म्हणजे जवळपास १६० किलो होईल. पण मग
सोळा पायल्या = एक मण
वीस मण = एक खंडी
ह्याचा हिशोब जुळत नाही.
साधना एक शेर म्हणजे जवळपास ८५० ग्रॅम. एक पायली म्हणजे ४.५ कीलोला थोडे कमी भरते. मी आजीबरोबर खेड्यात राहील्याने हे सगळं अगदी परीचयाचं आहे. आणि हो पुर्वीची मोजमापे आजकालच्या मोजमापात तोलु नकोस कारण ही दोन्ही परीमाणं वेगवेगळी आहेत.
एक शेर म्हणजे जवळपास ८५० ग्रॅम. एक पायली म्हणजे ४.५ कीलोला थोडे कमी भरते.>> अरे ईकडची पायली वेगळी दिसते. आमच्याकडे पायली किलोच्या जवळपास (थोडी जास्त बहुतेक) असते.
या दोन पायल्या मधे असा फरक का येतोय?
जाणकारानी खुलासा करावा
श्री, हो पूर्वीचा तोळा हा आजच्या दहा ग्रॅमच्या तोळ्यापेक्षा जास्त असायचा.
धान्य मोजायच्या वरील परिमाणांनुसार एक पायली साधारण पाच किलोच्या आसपास भरते. पण सगळ्या धान्यांसाठी एका पायलीचे वजन समान येणार नाही. कारण धान्य मोजण्याची ही जुने परिमाणे मुख्यत: आकारमानावर आधारीत होती. (उदा. पायलीभर लाह्या आणि पायलीभर गहू यांचे आकारमान सारखे असले तरी वजनं वेगवेगळी असतील.) अर्थात ही मापं काही अगदी काटेकोर प्रमाणपद्धतीवर आधारीत नसल्याने त्यांतही थोडे अधिक-उणे असायचेच. गावाकडे आमच्या घरी अडशिरी आहे, ती गावातल्या इतर अडशिर्‍यांपेक्षा जरा मोठी आहे. हे ज्यांना माहीत आहे ते लोक दुसर्‍याकडून धान्य घेताना आमची अडशिरी मागायला येतात. आणि परत करताना दुसरी! 
खवचट, यातली धान्य मोजायची मापं गावाकडे अजूनही विकायला असतात.
वजनं मोजण्याची तोळा-मासा पद्धत. यातही 'शेर' आहे. रैना, तू म्हणतेयस ते छटाक या पद्धतीत येते. ऐंशी तोळ्यांचा एक शेर. यानुसार अर्धापावशेर म्हणजे छटाक. त्याचाही अर्धा म्हणजे नौटाक.
अर्थात ही माहिती माझ्या ज्ञानानुसार!
चांगली माहिती.
पण मी ६ पैसे = १ आणा असं शिकले होते. आणि १६ आणे = १ रुपया.
छान माहिती. माझ्या वडीलांनी सांगितल्याप्रमाणे, तिरकी असे पण एक नाणे होते. तिरकी म्हणजे एक पैश्याचा तिसरा भाग. एक तिरकीची चहा पावडर, एक तिरकिचे दूध आणि एक तिरकीची साखर, मिळून चार जणांचा चहा होत असे.
सोन्याला आगीत जाळून कसाला लावण्याचे दु:ख नाही तर गूंजेबरोबर तूलना होते, याचे दु:ख होते, अश्या आशयाचे एक संस्कृत वचन ऐकले होते.
पुर्वी चार पैशांचा आणा असायचा (संदर्भ - सारे प्रवासी घडीचे)...
पायली/कुडव हे आकारमान मोजण्याची साधने आहेत, आणि किलो हे वस्तुमान.. त्यामुळे काय मोजाल त्यावर.
पण बहुतेक धान्यामधे शेर ८००/८०० ग्रॅम भरतो असं पाहिलं आहे...
यापैकी सगळ्यात लक्षात राहीलेलं परिमाप म्हणजे यार्ड!
कारण: टेपवरचे आकडे पुसले गेले असल्यानं म्हशीचं झाडापासूनचं अंतर कधी १०० फूट तर कधी २५ यार्ड भरत होतं!
गजानन उत्तम संकलन! मंदार अतिशय उपयुक्त माहिती! खरंच ते पुस्तक सापडायला हवे.
अजून एक छोटी माहिती. बर्‍याच जणांना माहित असेल पण तरीही सांगतोय
पूर्वीचा जुना रुपया ६४ पैशांचा होता आणि त्यात
१ आणा = ४ पैसा हे सूत्र असल्याने ४ आणे (०.२५ रुपया), ८ आणे (०.५ रुपया), १२ आणे (०.७५ रुपये) आणि १६ आणे म्हणजे पूर्ण रुपया असे हे गणित होते.
मला वाटते ईंग्रजांच्या राजवटीत (चु.भू. घे. दे.) दशमान पद्धत आल्यावर रुपया १०० पैशांचा झाला
आणि कॅल्क्युलेशन च्या सोयीसाठी १ आणा म्हणजे ६ नवे पैसे असे म्हटले जाऊ लागले अर्थातच त्यात अपूर्णांक नव्हते पण व्यवहारच्या सोयीसाठी ते केले गेले होते.
असेच बदल इतर परिमाणातही झाले त्यामुळे लोकांनी त्याचे closest approximation घेतले.
मंदार, त्या इमेलमधल्या पुस्तकात 'अब्ज' नाहीये कदाचित अर्व म्हणजेच अब्ज असेल आणि गजानन तुम्ही दिलेल्या संख्येत दशअब्ज नाहीये.
हिंदीतही अब्ज ला अरब म्हणतात त्यावरुन ही दोन्ही रुपे अर्व पासून निर्माण झालेली असू शकतात.
ईंग्रजांच्या राजवटीत (चु.भू. घे. दे.) दशमान पद्धत आल्यावर रुपया १०० पैशांचा झाला
नाही हो. १९५६ साली ही दशमान पद्धत भारत सरकारनेच सुरु केली.
१ आणा = ६ पैसे. २ आणे = १३ पैसे. म्हणजे असे की दुकानदार २ आणे म्हणायच्या ऐवजी १३ पैसे द्या म्हणायचा, पण चिल्लर परत करताना मात्र, हे घ्या सहा पैसे, एक आणा. आणि हे आणखी सहा पैसे म्हणजे झाले ना दोन आणे.
लै हुष्षार ना!! किती भांडणे व्हावीत त्या पायी! जवळ जवळ दोन वर्षे ही भांडणे (निदान पुण्यात तरी) चालू होती.
हीरा हा कॅरटमध्ये मोजला जातो. १ कॅरट म्हणजे नक्की काय? कॅरट हे वजनाचे माप आहे का हिर्‍याची तेजस्वीता मोजण्याचे प्रमाण की आणखी काही?
उदा. २०० कॅरटचा हीरा म्हणजे नक्की काय? तसेच हिर्‍याला पैलू पाडतात म्हणजे नक्की काय करतात?
झक्की बरोबर. आणा ६ पैशांचा, अन रुपया ९६ पैशांचा होतो.
मास्तुरे, कॅरेट विषयी विकीवर वाचा:
The carat is a unit of mass equal to 200 mg (0.2 g; 0.007055 oz) and is used for measuring gemstones and pearls.
The current definition, sometimes known as the metric carat, was adopted in 1907 at the Fourth General Conference on Weights and Measures[citation needed], and soon afterward in many countries around the world.[1] The carat is divisible into one hundred points of two milligrams each. Other subdivisions, and slightly different mass values, have been used in the past in different locations.
गजाननजी,
लहानपणी घरी हे पाहिलयं,पण एकुण छान माहिती मिळाली !
दोन आठाणी = सोळा आणे = एक रुपया
मुटेंनी दिल्याप्रमाणे गावाकडे हे जास्त ऐकल्यासारख वाटतं..
लहानपणी आजोबांनी सांगीतलेल्या गमतींपैकी एक (सध्या वाटणारी) गंमत ..
त्यांनी एका वर्षी घरातले ३५ पोती शाळु (ज्वारी) विकुन, तेल्याच्या दुकानातली फक्त तालमीचा खुराकाची (खारीक,बदाम) एकुण ४० रुपयाची उधारी भागवली (चुकती केली) होती.
कॅरट बद्दल आणखी ... सोन्याचे मिश्रणाचे प्रमाण कॅरटमध्ये दर्शवतात. शुद्ध सोने हे मऊ असल्याने ते लवकर झिजते म्हणून त्यात कठीणपणा आणण्यासाठी ताम्ब्यासारखे धातू मिसळतात (मिसळावे लागतात.)
शुद्ध म्हणजे १०० टक्के शुद्ध सोने म्हनजे २४ कॅरट मानतात. मग २२ कॅरटमध्ये २२ भाग सोने आणि दोन भाग इतर कठीण धातू, १८ कॅरट म्हनजे १८ भाग सोने आणि ६ भाग इतर धातू. १४ कॅरट पर्यन्त सोने ऐकलेले आहे. अर्थात ह्या सोन्याचे भावही कमी असतात. जास्त घर्षण होणारे दागिने सोन्याला कठीणपणा देऊनच करावे लागतात. त्यामुळे सोन्यात भेसळ आवश्यक..
हिर्‍याला पैलू पाडतात म्हणजे नक्की काय करतात <<< हिरा खरा तर ओबडधोबड खडा असतो.. त्याला आकारात कापून, त्याला जास्तीत जास्त (संख्येने) सपाट बाजू केल्या की प्रकाश परावर्तीत होतो म्हणजेच हिरा लखलखू लागतो.. यालाच पैलू पाडणे म्हणतात...
(लिहायला गेल्यावर लक्षात आले, जे म्हणायचे आहे त्याचे शब्दच सापडत नाहीयेत 
(
Comments
Post a Comment